راهبردها و راهکارهای ارتقای فعالیت‌های سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران

(مصوب جلسه 569 مورخ 12/7/1384 شورای عالی انقلاب فرهنگی)          سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران رسالت خطیری در توسعه فرهنگی و تحولات اجتماعی ایران برعهده دارد که از مهمترین آنها می‌توان به وظایف آموزشی، خبری، هدایتی، تفریحی و تبلیغی اشاره کرد. این وظایف از نظر اغلب دانشمندان علوم ارتباطات تصریح شده است. نظریه‌های ارتباطات در یکصد سال گذشته، از قدرت بی‌رقیب و فزاینده وسایل ارتباط جمعی و نقش اول آن در ایجاد تحولات وسیع جوامع انسانی بحث کرده و از تسلّط فناوری پیشرفته ارتباطی بر فرهنگ و حیات عمومی انسانها سخن گفته است.         صدا و سیما براساس رهنمودهای حضرت امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری دانشگاه عمومی است که به عنوان مهمترین وسیله ارتباط جمعی نقش بزرگی در تحولات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ایفا می‌کند. همچنین در این رهنمودهای ارزنده بر رسالت و وظایف خطیر صدا و سیما و نقش مؤثر برنامه‌های گوناگون  آن در شکوفایی فرهنگی جامعه و رفع تنگناها و چالش‌های اجتماعی تأکید شده است. بر همین مبنا، اجرای سیاست‌های فرهنگی مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی، از وظایف قانونی و رسمی صدا و سیما است.         قانون برنامه سوم توسعه نیز در مواد 159 و 167 خود سازمان صدا و سیما را موظف به انجام مطالعات و تحقیقات، ارزیابی مستمر اثربخشی فعالیت‌ها، تقویت هنرها و علوم و فنون، تکمیل پوشش جمعیتی، انعکاس و نقد عملکرد دستگاه‌های اجرایی، ترویج آموزش‌های عمومی، فنی و حرفه‌ای و نظایر آن نموده است.         مبتنی بر موارد فوق و در اجرای بند ج ـ 2 و ج ـ 3 ماده 162 قانون برنامه سوم توسعه و مطابق با ابلاغیه شماره 6065/دش مورخ 3/12/1382 رئیس محترم جمهور و رئیس شورای عالی انقلاب فرهنگی، هیئت نظارت و ارزیابی فرهنگی و علمی اقدام به ارزیابی فعالیت سازمان صدا و سیما نموده که نتایج ارزیابی به شرح ذیل به تصویب شورای عالی رسید:         1ـ فعالیت‌های سازمان صدا و سیما علیرغم کاستی‌های موجود به طور کلی در مسیر تحقق رهنمودهای حضرت امام (ره) و مقام معظم رهبری و سیاست‌های فرهنگی بوده و تأثیر بسزایی در تحول فرهنگی و اجتماعی ایران داشته است.         2ـ تحولات سازمان صدا و سیما در ده سال گذشته و افزایش چشمگیر شبکه‌های ملی، استانی و بین‌المللی به زبان‌های مختلف حاکی از پیشرفت و موفقیت غیرقابل انکار این سازمان در توسعه کمّی می‌باشد.         3ـ حجم تولید و تنوع برنامه‌ها در شبکه‌های مختلف برای جذب مخاطب در همه اقشار اجتماعی بیانگر اهتمام و تلاش دست‌اندرکاران این رسانه مهم می‌باشد. کمیت رو به ازدیاد برنامه‌ها و تنوع موضوعات آن، به ویژه توجه به جوانان و زنان قابل تقدیر است.         4ـ سازمان صدا و سیما در ارتقاء کیفیت تولید فیلم و سریال از طریق مجموعه‌های تاریخی ـ مذهبی موفقیت‌های قابل توجهی داشته است.         5 ـ سازمان صدا و سیما طی برنامه سوم توسعه در بخش تولید، پخش و پوشش جمعیتی نسبتاً موفق بوده است. با این وجود پوشش جمعیتی در مناطق مرزی کشور همچنان با چالش مواجه است. سازمان در اجرای سایر مفاد مواد 159 و 167 قانون برنامه سوم توسعه اهتمام کافی نداشته است.         6 ـ مطالعات و تحقیقات درون سازمانی رشد خوبی داشته است، اما پژوهش‌های انجام‌یافته برون سازمانی درباره برنامه‌های سازمان صدا و سیما و اثربخشی آن اندک است.         7 ـ رویکرد تجمل‌گرایی و تبلیغ مصرف‌گرایی در سریال‌های تأثیرگذار و تبلیغات تجاری به چشم می‌خورد که با الگوی مطلوب زندگی خانوادگی و فرهنگ اسلامی ایرانی مغایرت دارد، همچنین در برنامه‌های سازمان صدا و سیما به قشر متوسط که اکثریت جامعه را تشکیل می‌دهد، توجه کافی نمی‌شود.         8 ـ تهیه‌کنندگان برنامه‌های سازمان صدا و سیما به ابلاغ و ترویج پیام‌های آموزشی، تربیتی و اعتقادی به صورت ظریف و نامحسوس کمتر توجه نشان داده‌اند.         9ـ تجلی ارزش‌های دینی در برنامه‌های اعتقادی و بزرگداشت مناسبت‌ها رویکرد قابل تقدیر سازمان صدا و سیما را نشان می‌دهد. چگونگی و میزان معرفی نمادها، ارزش‌ها و رفتارهای دینی و جنبه‌‌های تربیتی و فرهنگ‌سازی این برنامه‌ها با توجه به انبوه مخاطبان جوان و نوجوان قابل تأمل است.         10ـ سازمان صدا و سیما به بررسی و نقد عملکرد دستگاه‌های کشور و ایجاد روحیه پاسخگویی در جامعه به ویژه در سال پایانی برنامه سوم توسعه توجه کرده است؛ اما توسعه کمی و ارتقاء کیفی این بررسی‌ها نیاز به تلاش گسترده‌تری دارد.         11ـ سازمان صدا و سیما در برنامه‌های کارشناسی از صاحبنظران و اندیشمندان طراز اول و شناخته شده در مجامع علمی و تخصصی کمتر استفاده می‌کند، این امر می‌تواند به نارضایتی نخبگان منجر شود.         12ـ بخشی از فرهنگ‌سازی‌های سازمان صدا و سیما در حوزه روابط خصوصی و اجتماعی به کاهش حساسیت‌های جامعه در رعایت حدود مسائل شرعی و ترویج گناه دامن زده است.         13ـ سازمان صدا و سیما در پخش برخی برنامه‌های دینی و مداحی‌های مناسبتی برای جلوگیری از ارائه مطالب غیرمستند تلاش چندانی انجام نداده است.         14ـ محیط درونی سازمان صدا و سیما در کم رنگ کردن ارزش‌ها تأثیرگذار است. این ویژگی با گسترش شکاف گفتمانی میان مدیریت و بدنه همراه است به طوری که فضای درون سازمان را بعضاً فاقد صبغه ارزشی ساخته است.         شورای عالی انقلاب فرهنگی براساس نتایج ارزیابی فوق راهبردها و راهکارهای ارتقای فعالیت سازمان صدا و سیما را به شرح ذیل تصویب نمود:         1ـ برنامه‌ریزی‌ها و برنامه‌سازی‌های سازمان بیش از گذشته باید مبتنی بر نتایج مطالعات و تحقیقات باشد. تشویق تحقیقات برون سازمانی برای ارتقاء کیفیت تولید و پخش برنامه‌های صدا و سیما ضروری است.         2ـ با توجه به کمبود ارزیابی‌های برون سازمانی  از صدا و سیما، بر انجام این ارزیابی‌ها و نیز افکارسنجی نخبگان و مخاطبان و استفاده از نظرات منتقدان در سیاستگذاری، برنامه‌ریزی، تولید و پخش تأکید می‌شود. همچنین سازمان صدا و سیما در حوزه‌های تخصصی باید توجه بیشتری به استماع مداوم نظرات خارج سازمان معطوف نماید.         3ـ شورای نظارت بر سازمان صدا و سیما به عنوان یک دستگاه نظارتی تحت نظر قوای سه گانه کشور بایستی در چارچوب وظایف قانونی خودنقش مؤثری را در نظارت بر سیاست‌ها، راهبردها و رویکردها و ارزیابی محتوای برنامه‌ها و اثربخشی محصولات برعهده گیرد.         4ـ ضرورت دارد سازمان صدا و سیما در معرفی دانشگاهیان و متخصصان و بهره‌مندی از آنان علاوه بر معیارهای عمومی مورد نظر سازمان، به مراتب علمی و تخصصی ایشان توجه کافی مبذول کند.         5 ـ مناسب است مخاطب شناسی در سازمان صدا و سیما به صورت علمی و مستمر انجام گیرد و برنامه‌ها براساس شناخت دقیق مخاطبان عام و خاص، گرایش‌ها و نیازهای آنان در چارچوب سیاست‌ها و راهبردهای فرهنگی کشور تهیه شود. به نظر می‌رسد تجارب بلندمدت رادیو در افزایش اثربخشی میان مخاطبان، می‌تواند موردتوجه بیشتر بخش‌های دیگر واقع شود.         6 ـ توجه به شاخص‌های ارزشی و فرهنگ عدالت، قناعت، انفاق، کار و تلاش، ترویج فرهنگ رفتار علوی، تشویق روی‌آوردن جوانان به حرفه‌های گوناگون، افزایش مهارت‌های مربوط به سبک زندگی، اهتمام به محیط زیست، پرهیز از تبلیغ اسراف و تبذیر خصوصاً در سریال‌ها و آگهی‌های تجارتی، رعایت معیارهای فرهنگ اسلامی در خرید فیلم‌ها و مجموعه‌های خارجی و عنایت به قشر متوسط جامعه ایران ضروری است.         7 ـ ضروری است مقابله مؤثر و هوشمندانه‌تر با ابعاد گسترده تهاجم فرهنگی مورد توجه برنامه‌ریزان و تهیه‌کنندگان برنامه‌های شبکه‌ها قرار گیرد و با واقع‌نمایی در حجم و ارزش‌های مثبت و منفی دستاوردها و الگوهای فرهنگ و تمدن غربی و با ترویج علمی و هنرمندانه فرهنگ و تمدن ایرانی و اسلامی برای رشد آگاهی‌های اجتماعی و فرهنگی مردم تلاش مضاعفی مبذول شود.         8 ـ توجه حرفه‌ای سازمان به گردش باز و در عین حال هدایت شده اطلاعات و اخبار و انعکاس مدبرانه دیدگاه‌ها و تحلیل‌های مختلف به منظور تنویر افکار و خنثی‌سازی جریان‌های نامطلوب اطلاع‌رسانی خارجی و شایعات داخلی مورد تأکید است.         9ـ استفاده گسترده‌تر و عمیق‌تر از منابع غنی زبان و ادبیات فارسی و معرفی مفاخر فرهنگی و ادبی در قالب برنامه‌های جذاب و متنوع برای تقویت همبستگی و هویت ملّی و تکریم ارزش‌های انسانی و اسلامی ضروری است. همچنین برای جلوگیری از غلط‌خوانی در برنامه‌ها و کژتابی‌های نازل زبانی در طنزهای سازمان صدا و سیما و تعریف دقیق زبان معیار شفاهی از طریق هم‌اندیشی و همکاری با مراکز علمی زبان و ادب فارسی تأکید می‌شود.         10ـ سازمان صدا و سیما باید با هدف تقویت هویت دینی، همبستگی ملی، امید به زندگی و اعتقاد اجتماعی و رشد خلاقیت، کارآفرینی، نواندیشی و بینش علمی؛ نکات آموزشی و تربیتی را به طور غیرمستقیم، جاذب و غیرتصنعی در برنامه‌های تفریحی و سرگرم‌کننده بگنجاند و بر رعایت احکام شرعی و آداب اسلامی تأکید ورزد.         11ـ اجتناب از ترویج موسیقی مبتذل و غربی و تأکید بر موسیقی مشروع، هنری فاخر و اصیل ایرانی، شناخت موسیقی ملی، مذهبی و عرفانی، گسترش تحقیقات علمی درباره موسیقی، هم‌اندیشی با موسیقی‌شناسان متعهد، معرفی آرشیو گنجینه موسیقی سازمان صدا و سیما به جهانیان، تولید و پخش موسیقی آرام‌بخش و نیز موسیقی خاطره‌انگیز انقلاب مورد اهتمام قرار گیرد.         12ـ بر استفاده از متخصصان کارآمد و هنرمندان جوان در حوزه هنر، حمایت از تله‌تئاترها، ارتباط با مراکز معتبر دانشگاهی، پرهیز از تکراری بودن سوژه‌ها و کنترل هزینه‌ها در تهیه تئاتر و سریال تأکید می‌شود.         13ـ نظارت محتوایی بر فیلم‌های سینمایی و سریال‌ها، باید مبتنی بر هنجارسازی و تعیین معیار باشد. در این ارتباط بر واقعی کردن هزینه‌های تولید، حمایت از سینمای ایران به ویژه سینمای معنوی، افزایش روشنگری سینمایی در میان مخاطبان و پرهیز از ترویج خشونت و ابتذال، حذف افراط و تفریط در گزینش فیلم‌ها و دوبله‌ مناسب تأکید می‌شود.          14ـ تدوین شاخص‌های مناسب برای ارزیابی کمّی و کیفی برنامه‌های معارف اسلامی، افزایش پوشش جمعیتی و همچنین راه‌اندازی یک شبکه بین‌المللی معارف اسلامی در طراز جهانی ضروری به نظر می‌رسد.         15ـ در برنامه‌های ورزشی سازمان صدا و سیما با اذعان به سودمندی هیجان‌های مثبت ورزش قهرمانی و ترویج ورزش‌های ملّی و بازی‌های بومی و قومی، اشاعه فرهنگ صحیح ورزش و توجه بیشتر به گسترش ورزش همگانی به ویژه تشویق زنان خانه‌دار و دختران به فعالیت بدنی و ورزش پایه و نیز توجه به جنبه‌های علمی ورزش و ارزیابی عملکرد دستگاه‌های ذیربط بیش از پیش لازم به نظر می‌رسد.         16ـ بر بهره‌گیری سازمان صدا و سیما از الگوی اخلاقی و تربیتی مبتنی بر آداب دینی در برنامه‌های کودکان و نوجوانان و ایجاد پشتوانه علمی در این برنامه‌ها مبتنی بر نتایج تحقیقات مراکز علمی و استفاده از صاحب نظران تعلیم و تربیت تأکید می‌شود. همچنین توجه به فرایند اجتماعی کردن کودکان و نوجوانان، آموزش مسئولیت‌پذیری، رعایت حقوق شهروندی، کمک به رشد فکری و ذهنی و بارور شدن خلاقیت کودکان و نوجوانان باید تقویت شود.         17ـ لازم است سازمان صدا و سیما برای ارتقای روحیه مودّت و عشق‌ورزی، آرامش، امنیت و سلامت خانواده‌های ایران و در جهت کاهش آسیب‌های روانی ـ اجتماعی و خشونت خانگی تلاش مضاعفی به عمل آورد.         18ـ سازمان صدا و سیما باید تدابیر لازم را برای رقابتی کردن تولید برنامه‌ها از طریق ایجاد فرصت‌های برابر برای سایر بخش‌های عمومی و خصوصی کشور اتخاذ نماید.         19ـ سازمان صدا و سیما باید به عنوان پیشگام در جنبش آزاداندیشی مبتنی بر آموزه‌های مقام معظم رهبری و با رعایت اخلاق، منطق و آزادی، افزون بر تداوم این رویکرد در حوزه سیاست در سایر زمینه‌های فکری، علمی و فرهنگی با برگزاری مجالس مناظره و با فراخوانی اندیشمندان برجسته به این نهضت رونق بخشد.         20ـ ضمن توجه به جایگاه قانونی سازمان صدا و سیما و وظایف این سازمان برای استفاده گسترده‌تر از توانایی‌های علمی کشور بر گزارش‌دهی، پاسخگویی و شفافیت سازمان تأکید می‌شود.         21ـ لازم است سازمان صدا و سیما از طریق مهندسی مجدد شبکه‌های سازمان با هدف ایجاد رقابت در گستره جهانی و جلب رضایت مخاطبان با مشرب‌های مختلف، مشروط بر رعایت حداقل معیارها و ضوابط و نیز توسعه کیفی شبکه‌های معیار و رسمی کشور، راه‌های تازه‌ای را بیازماید.         22ـ سازمان صدا و سیما باید تمهیدات لازم را برای تربیت هنرمندان و مجریان متعهد و متدین با وضع ضوابط ویژه فراهم نماید. همکاری این سازمان با دانشگاه‌ها و دانشکده‌های هنر برای تربیت و انتخاب هنرمندانی که از ذوق و احساس دینی برخوردارند، مورد توصیه مؤکد است.         23ـ سازمان صدا و سیما موظف است تدابیر لازم را برای اجرای صحیح و کامل مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی به ویژه سیاست‌های فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و پیشنهادهای این ارزیابی، اتخاذ و نتیجه را ظرف مدت شش ماه به شورای عالی گزارش نماید.         این مصوبه در جلسه 569 مورخ 12/7/1384 شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب رسید.