حق حضانت فرزند در شرایط مختلف چگونه است؟

حضانت در لغت به معنی: پروردن، تربیت، حفظ و نگهداری طفل است، حضانت یک کلمه عربی بوده؛ در اصطلاح به معنی: ولایت و سلطنت بر تربیت فرزند است.

هر چند قانون مدنی این کلمه را تعریف نکرده ولی در اصل حضانت یعنی نگهداری از فرزند، مراقبت و مواظبت و تنظیم روابط ایشان است، و همچنین حمایت جسمی، روحی و اخلاقی کودک را هم شامل می شود.

طبق ماده ۱۱۶۸ قانون مدنی ایران نگهداری طفل هم حق است و هم تکلیف والدین. در زندگی مشترک این مسولیت به عهده والدین است، اما گاهی ناگزیر شرایطی به وجود می آید که والدین جدای از همدیگر زندگی می کنند که ممکن است طلاق گرفته یا بدون گرفتن طلاق جدا از یکدیگر زندگی می کنند که در این شرایط دو حالت وجود دارد:

یا با توافق یکدیگر نگهداری و حضانت به عهده یکی از والدین گذاشته می شود. و یا اینکه در این زمینه توافقی وجود ندارد در اینجا قانونگذار تعیین کننده است.

ماده۱۱۶۹ قانون مدنی در این مورد مقرر دارد: مادر تا سن هفت سالگی برای نگهداری فرزند در اولویت است در تبصره همین ماده این چنین آمده است که بعد از هفت سالگی در صورت ایجاد اختلاف حضانت فرزند با رعایت مصلحت کودک به تشخیص دادگاه است.

در این ماده فرقی بین فرزند دختر و پسر نیست هر دو تا هفت سالگی حضانتشان با مادر است.

طبق رویه محاکم فرزند یا فرزندان از سن هفت سالگی تا سن بلوغ شرعی که در دخترها نه سال قمری و در پسرها پانزده سال قمری می باشد با پدر است.

بعد از سن بلوغ شرعی فرزند به صورت کلی از حضانت خارج با میل و اختیار خودش تصمیم می گیرد نزد پدر باشد یا مادر.

الزام به حضانت

طبق ماده ۱۱۷۲قانون مدنی: هیچ یک ازوالدین نمی توانند در زمانی که حضانت طفل به عهده آنهاست ازنگاهداری او امتناع کند، درصورت امتناع یکی از والدین دادگاه باید به تقاضای دیگری یا تقاضای قیم یا یکی از اقرباویابه تقاضای مدعی العموم نگاهداری طفل را به هریک از والدین  که حضانت بعهده اوست الزام کند و در صورتی که الزام ممکن یا موثر نباشد، حضانت رابه خرج پدر و هرگاه پدر فوت شده باشد، به خرج مادر تامین کند.

چگونگی سلب حضانت فرزند از پدر یا مادر

تحت شرایط خاصی ممکن است یکی از والدین صلاحیت نگهداری فرزند را نداشته باشند که در این صورت قانونگذار مقرر کرده:

طبق ماده ۱۱۷۳ قانون مدنی:

گاه در اثر عدم مواظبت یا انحراف اخلاقی پدر یا مادر که طفل تحت حضانت اوست، صحت جسمانی و یا ترتیب اخلاقی کودک در معرض خطر باشد، دادگاه می تواند به تقاضای اقوام کودک و یا به تقاضای قیم او یا به تقاضای رئیس حوزه قضائی هر تصمیمی را که برای حضانت طفل مقتضی بداند، اتخاذ کند.

موارد زیر از مصادیق عدم مواظبت و یا انحراف اخلاقی هر یک از والدین است:

اعتیاد زیان آور به الکل، مواد مخدر و قمار

اشتهار به فساد اخلاق و فحشا

ابتلا به بیماریهای روانی با تشخیص پزشکی قانونی

سو استفاده از طفل یا اجبار او به ورود در مشاغل ضد اخلاقی مانند فساد و فحشا ، تکدی گری و قاچاق

تکرار ضرب و جرح خارج از حد متعارف

یکی دیگر از موارد سلب حضانت ماده۱۱۷۰ قانون مدنی است که مقرر دارد: اگر مادری در زمانی که نگهداری فرزند به عهده اوست مبتلا به جنون شود یا با شخص دیگری ازدواج کند حق حضانت با پدر خواهد بود.

البته باید در مورد سلب حضانت خاطر نشان کرد که اگر پدر یا مادری مدعی عدم صلاحیت طرف دیگر باشند، باید دلیل محکمه پسند به دادگاه خانواده طی دادخواستی پیوست با ادله ارائه دهند و صرف ادعا نمی توانند حضانت را سلب کنند، موارد دیگری را هم می توان جزء سلب حضانت توسط دادگاه دانست از جمله: سهل انگاری، بی توجهی مدام به سلامت جسمی یا تربیت اخلاقی فرزند، عدم مواظبت یا انحراف اخلاقی دارنده حضانت مثل کار وقت گیر که مانع نگهداری شایسته فرزند باشد. البته تشخیص همه اینها با دادگاه است.

شرایط حضانت فرزند بعد از فوت یکی از والدین

طبق ماده ۱۱۷۱ قانون مدنی:

درصورتی که به علت طلاق یابه هرجهت دیگر والدین کودک دریک منزل زندگی مشترک نداشته باشند، هریک از والدین که کودک تحت حضانت اون می باشد حق ملاقات کودک خود را دارد، تعیین زمان ومکان ملاقات وسایر جزئیات مربوطه به آن درصورت اختلاف بین والدین با دادگاه می باشد.

البته باید خاطر نشان کرد که اجداد پدری و مادری حق ملاقات با نوه خود را دارند.

در مورد خروج طفل از کشور بدون رضایت والدین یا اجازه دادگاه ممنوع است وبه شخصی که حضانت با اوست اجازه داده نمی شود که محل سکونت طفل را تغییر داهد.

طبق ماده ۱۱۷۴ قانون مدنی: درصورت فوت یکی از والدین حضانت فرزند با شخصی است که در قید حیات است، هرچند متوفی پدر فرزند بوده وبرای اوقیم معین کرده باشد.

ماده ۱۱۷۵ قانون مدنی اینگونه مقرر کرده است که: کودک را نمی توان از والدین و یا از پدری و یا مادری که حضانت با اوست گرفت، مگر درصورت وجود علت قانونی.

حضانت فرزند

براساس ماده ۱۱۷۷ قانون مدنی: طفل باید مطیع والدین خود باشد و در هر سنی که باشد باید به آنها احترام بگذارد.

پدر و مادر می توانند کودک را مجبور کنند تا در محل انتخاب شده آنها زندگی کند و به حکم دادگاه او را به خانه پدری بازگردانند، همچنین اختیار پدر یا مادری که به تنهایی حضانت کودک را به عهده دارد. 

همچنین ماده ۱۱۷۸ قانون مدنی اینگونه مقرر کرده است: والدین مکلف هستند که درحدود توانائی خود به ترتیب اطفال خویش برحسب مقتضی اقدام کنند و نباید آنهارا مهمل بگذارند.

تربیت فرزند را پدر و مادر به اشتراک به عهده دارند و حق تقدم مادر ویژه نگاهداری است، طبق نظر بعضی از حقوقدانان اگر در اثر نقض تربیت، کودک خسارتی به دیگران وارد کرد مسئولیت خسارات به عهده والدین است.