ملاك اعتبار شهادت شهود، تعبد يا وثوق عقلايي

اصغر عربیان

چکیده

اماره در منابع فقهی به هر دلیلی که کاشفیت از واقع داشته باشد اطلاق می شود؛ کاشفیتی که از منظر فقها و اصوليين قطعی و نام نیست، بلکه نوعا پذیرش حجیت آن به لحاظ افادة ظن معتبر است. شهادت شهود (بینه) نیز که در قوانین موضوعه و در فقه به عنوان یکی از ادله معتبر اثبات دعوا و حکم مطرح است، در عبارات فقها به عنوان امارهای شناخته میشود که از سوی شارع اعتبار یافته، در عین حال بیشتر فقها و اصوليين بينه را نه به لحاظ افادة ظن، که به لحاظ اعتبار بخشی از سوی شارع (تعبد)، معتبر می دانند و ظن حاصل از آن را به لحاظ مهر تأیید شارع، با تعابیری از قبیل علم تعبدی، علم عرفی و عادی، علم شرعی، علم تنزیلی و تتمیم کشف، معتبر می شمارند. قانون گذار هم به پیروی از نظر اکثریت، در قوانین مختلف با تعابير بيئة شرعی» و «شهادت شرعیه و به تصریح در ماده ۱۷۵ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ش به تعبدی بودن آن اشاره دارد. در کنار این گروه، برخی دیگر، خاستگاه اعتبار بینه را بنای عقلا عنوان می کنند که به لحاظ افادة وثوق عقلایی به تأیید و تنفيذ شارع رسیده، لذا آنچه که باعث حجیت بینه می شود، ظن قوی و وثوقی است که موجب کاشفیت آن از واقع می گردد. اگرچه این کاشفیت ناقص باشد، چرا که تنفيذ شارع موجب تمامیت اعتبار آن خواهد بود. نتیجه اختلاف این دو قول، تأثیر در شرایط اعتبار بینه و آثار و احکام آن است، از جمله در واجب بودن یا نبودن صدور حکم بر قاضی پس از اقامه شهادت شهود، اعتبار قول شهود در رجوع از شهادت، اعتبار عدد در شهود (دو نفر بودن) و... نتیجه پژوهش و قول مختار، تأكيد به موضوعیت ظن قوی و وثوق عقلایی به عنوان ملاک اعتباربخشی شارع به شهادت شهود (بينه) است که خود قائلان به تعبد نیز در مباحثی چون اعتبار رتبی، تعارض دو پینه، ترتب اثر در مرجحات (اعدل واكثر بودن شهود و..) به آن اذعان کرده اند. این فول مورد قبول مجامع حقوقی و محاکم است.

واژگان کلیدی

اماره، بینه، بينة شرعی اعتبار، شهادت شرعی، ظن، وثوق.